Manastir Dubnica



Manastir Dubnica se nalazi u selu Božetići na obroncima planine Javor. Dubnica je manastir lepe arhitekture i zagonetne istorije sa briljantno klesanim portalima, rozetama, prozorima i oltarskim nišama, koji su morali imati dugo trajanje i kraljevsko poreklo.

Najnoviji trag upućuje na prve decenije XV veka, preciznije na epohu oblasnih gospodara, kada je manastir Dubnica podignut na temeljima neke starije građevine. To je vreme kada su u Srbiji i Bosni velikaši i župani obnavljali utvrđene gradove. Međutim, od ostataka crkve manastira Dubnica i konaka iz tog perioda danas se malo šta može raspoznati. Na jedinom i već ispranom ostatku freske, na dovratniku portala naosa, tri od četiri slovna broja škrto svedoče da je Manastir Dubnica građen i živopisan 1422. godine. Posle više od dva veka, manastir Dubnica je doživeo svoj najveći uspon. Bilo je to u vremenu kada se na tronu raških mitropolita i kasnije pećkog patrijarha, nalazio Gavrilo Rajić-Rašković, jedan od najznamenitijih predstavnika poznate loze, kneževa Raškovića. Arsenije Čarnojević je, tumače pripovedači i hroničari, poslednju zimu pred Veliku Seobu proveo u Dubnici, bezbedan i siguran do proleća 1690. godine, kada je sa narodom i sveštenstvom prešao Savu i Dunav. Sa njima se selio i veliki broj žitelja Starog Vlaha i Polimlja, na čelu sa kneževima Raškovićima. Turci su zato manastir Dubnicu spalili do temelja. Manastir Dubnica je u tami vekova bio neugasivo kandilo između Javora i Uvca, tapija nemanjićke zemlje. Narod se u turskom ropstvu okupljao u potaji oko manastira Dubnice, krišom krštavao i venčavao. Gorele su sveće za žive i mrtve, prizivan Bog da vrati žive sa ratišta, da izagna osvajača, da podari novorođenče, da oprosti grehe.

Crkvu Svete Trojice manastira Dubnice krasi ikonostas, rad drvorezbara Miroslava Trbusića iz Kragujevca, i ikone, rad ikonopisca Ivana Kovalčeka iz Novog Sada, koje je manastiru svojim prilozima darovao narod ovog kraja.

Manastir Dubnica sada živi neki novi život na starovlaškoj visoravni. Osim beloglavih supova, koji je sa kricima nadleću i čuvaju, dolaze i turisti, kao i putnici namernici i sa radošću upoznaju ovu tajanstvenu duhovnu svetinju.

Manastir Svetog Kozme i Damjana

Na najlepšem delu Zlatara, na Vodenoj Poljani (1.440 metara nadmorske visine), desetak kilometara od Nove Varoši, na putu prema Sjenici, okružena visokim četinarskim šumama izgrađena je crkva Svetih besrebrenika Kozme i Damjana, danas metoh manastira Mileševe. Od najvišeg vrha Zlatara (Velika krševa 1.627m) udaljen je svega 2 km, pa je prilikom posete idealno spojiti ove dve lepote, lepotu prirode i lepotu svetinje.

Hram je osveštan 14. jula 2007. godine. Ovu, po arhitektonskoj zamisli, jedinstvenu bogomolju izgradili su najbolji neimari ovog kraja. Rađena je po uzoru na drevne kamene bogomolje raške graditeljske škole.

Ova duhovna oaza na Zlataru je namenjena putnicima namernicima, umetnicima i turistima koji traže mir i lek za dušu u zlatarskim šumama. Zemljište za crkvu darivalo je preduzeće „Srbija šume“, a zvono je poklonio prof. dr Mirko Vasiljević, dekan Pravnog fakulteta u Beogradu, koji je rođen u selu Pravoševa nedaleko od Vodene Poljane.

Pored crkve podignut je divan konak za prijem i boravak gostiju u istom stilu – od drveta – kao i hram.

Manastir Svetog Joakima i Ane

Nalazi se u selu Rutošima, zaseoku Rebelj i poznatija je u narodu ovoga kraja kao crkva Janja u starome Vlahu. To je građevina skromnih dimenzija koja je u jednom vremenu bila i ženski manastir.

Poput mnogih drugih crkava i manastira u kolektivnoj svesti naroda ovoga kraja to je svetilište koje je posvećeno mitskoj čudotvorci Janji, čiju je slavu više od drugih proročica, pronela epska pesma. U slučaju ove male crkve u dolini reke Uvca neki toponimi daju povoda osnovanosti ove identifikacije, tako se jedna stena nedaleko od mesta gde je crkva živela zove Janjina stena, a vir na Uvcu ispod manastira zove se i danas Janjin vir.

Crkva Janja (manastir Svetog Joakima i Ane) pripada grupi malih grobljanskih hramova koji su podizani s kraja XVI i u prvoj polovini XVII veka u okolini Raške, Novog Pazara i Nove Varoši. Zidina je od lokalnog belog kamena i sige i posle rušenja s kraja XVII veka do kraja prošlog, bila je obrasla u šumu i šiprag i nije nikada obnavljana. Narodni muzej iz Užica započeo je 1993. godine, istraživačke radove na lokalitetu crkve Janje u Rutošima, kada je lokalitet natkriven i privremeno zaštićen od 2009. do 2011. godine, zaslugom i angažovanjem Mileševske eparhije obnovljena je crkva Janja u selu Rutošima koja je postala manastir i novim osvećenjem posvećena je Svetom Joakimu i Svetoj Ani.

Crkva brvnara u Radijevićima

Predanje kaže da je bogomolju u Radijevićima, posvećenu Pokrovu presvete Bogorodice, u obliku starovlaške kuće, sa kamenom apsidom i podrumom pod polovinom donje strane kuće, 1808. godine, krišom od Turaka, na proplanku Zlatara sagradio sveštenik Vasilije Purić, rodonačelnik loze koja je dala osam služitelja oltara.

Vukoman Šalipurović u knjizi „Prilozi za istoriju građevinarstva u srednjem Polimlju u XIX veku“ tvrdi da je sadašnja crkva podignuta „na temelju trošne građevine 1870. godine uz pomoć Kneževine Srbije od 50 dukata ćesarskih“.

Pet ikona iz radijevačke crkve, koje je početkom osme decenije XVII veka slikao Andrija Raičević, spadaju među najstarija i najvrednija ikonopisna dela koja su do danas očuvana u crkvama brvnarama Srbije – tvrdi u knjizi „Molitva u gori“ Radomir Stanić. U crkvi brvnari su i jedan diskos i putir iz XVII i XVIII veka.

U njoj se nalaze ikone: Isus Hristos Pantokrator, Sveti arhanđel Mihailo, Bogorodica sa detetom i Sveti Petar i Sveti Pavle.

Pod zaštitom je države kao spomenik od izuzetnog značaja.

Crkva u Kućanima

Nalazi se na ograncima Murtenice, u mestu Peti. To je najstarija crkva brvnara u ovom kraju i stavljena je pod zaštitu države kao spomenik od izuzetog značaja. Podignuta je uz pomoć mitropolita Mihaila 1832. godine, na mestu ranije postojeće crkve. Crkva je posvećena rođenju Presvete Bogorodice.

Crkva brvnara u Peti, u Kućanima, nije samo kulturno-istorijsko blago, već duhovni stožer i uporište. Gde god da gorštaci iz srca Murtenice odlaze, njoj se vraćaju. Okuplja ih za Božić i Vaskrs, za slave i sabore, uvek ih prima u zagrljaj pomirenja i praštanja, ona je motiv da se slože, ujedine, sve izdrže.

Podignuta u bespuću planine, minijaturna crkva u Peti je, prenosi legenda, za noć preneta na skrovito mesto u vreme kad su porobljenom narodu iskonski nagon za samoodržanje i vera u Boga bili jedina nada. Ona čuva carske dveri slikane rukom Simeona Lazovića 1870. godine, a u više navrata je prekrivana šindrom.

Crkva Svete Trojice

Crkva Svete Trojice u Novoj Varoši građena je između 1857. i 1869. godine.

Jednobrodna je građevina sa osnovom pravougaonika i polukružnom oltarskom apsidom.

Crkva je podignuta sredstvima tadašnje crkveno-školske Opštine Nova Varoš i „prilozima od pisanija seljaka i građana“. Za izgradnju hrama tadašnje turske vlasti dale su 10 hiljada groša. Nažalost, 1870. godine, kube na hramu se srušilo pa je ponovo podignuto 1873. godine kada je crkva i osveštana. Unutrašnjost hrama nije živopisana, ali ikone na oltarskoj pregradi (ikonostasu) potiču iz vremena podizanja crkve. U temeljima kamene crkve bilo je ostataka rimske građevine koji su uzidani u temelj.

Nalazi se u centru Nove Varoši.

Crkva u Štitkovu

Crkva u Štitkovu je podignuta na mestu gde je bio manastir koji je podigao patrijarh Gavrilo Rašković, iz poznate kneževske porodice Rašković. Manastir je podignut 1655. godine, a porušen je 1813. godine od strane Turaka kada je starovlaški knez Maksim Rašković iz Štitkova prišao ustanicima i digao Stari Vlah na bunu.

Na ruševinama manastira podignuta je 1867. godine današnja crkva u Štitkovu. To je jednobrodna građevina sa dve bočne kapele i oltarskom apsidom. Nije živopisana. Ikonostas su radili majstori Debrani, a ikone su rad Lazovića iz Bijelog Polja. Crkva se nalazi neposredno uz reku Tisovicu. Zajedno sa tipskim kućama ovog kraja je pod zaštitom države i predstavlja deo etno-sela od izuzetne vrednosti.

Džamija u Novoj Varoši

Džamija u Novoj Varoši sagrađena je u vremenu od 1887. do 1894. godine, na ruševinama stare džamije koju je početkom 16. veka podigao Pervan-beg. Zidana je od lomljenog kamena. Prvobitno je bila prekrivena šindrom, a zatim, crepom.

Do Drugog svetskog rata imala je drveni minaret koji je kasnije zamenjen onim od klesanog kamena. Iznad ulaznih vrata postavljena je livena ploča posvećena dobrotvoru džamije Mahmut-begu Bajroviću, čuvenom bogatašu iz Pljevalja.

Džamija se nalazi u centru grada.

Trg vojvode Petra Bojovića

Trg vojvode Petra Bojovića, smešten na gradskom trgu, je nekadašnji Trg maršala Tita, a sadašnji naziv nosi od 12. aprila 1993. godine.

Na trgu u Novoj Varoši je, na Vidovdan 1997. godine, 52 godine posle smrti, otkriven spomenik vojvodi Petru Bojoviću, rad beogradskog vajara Miodraga Živkovića. Na bronzanoj skulpturi visokoj 2,7 metra na postamentu, u stojećem stavu, u šinjelu, vojvoda levom rukom pridržava sablju, odlučna pogleda prema planini.

Vojvoda Petar Bojović (1858-1945), rođen u selu Miševići, istaknuti je vojskovođa u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu. U svom rodnom selu, na stogodišnjicu Prvog svetskog rata, vojvodi je podignuta spomen-česma. Vojvoda Petar Bojović je sa devet godina otišao iz Miševića na školovanje. Vojničkim umećem i ličnom čašću za života je podigao sebi najlepši spomenik, a sahranjen je skromno i bez vojničkih počasti u Beogradu koji je jednom oslobodio.

Etno-selo Štitkovo

Etno-selo Štitkovo predstavlja tipičan primer živog etno-sela. Očuvana prvobitna arhitektura koja se razlikuje od arhitekture ostalih sela, posledica je njegove funkcije kao jednog od sedišta starovlaške plemićke porodice Raškovića. Pripada starovlaškom tipu naselja.

Ovde su se zadržali najstariji tipovi kuća i privrednih zgrada, primitivni način stočarenja i proizvodnje oruđa. Kuće su postavljene u nizu, licem okrenute ka crkvi i školi. Sama konstrukcija kuća je atipična za seoska naselja jer je kuća u potpunosti kopija zidane gradske kuće XIX veka kakvih još ima po okolnim varošima: Prijepolju, Užicu, Priboju i Novoj Varoši.

Svaka kuća u prizemlju ima podrum koji je zidan od kamena, a meštani tvrde da su podizani na ostacima porušenih dvora knezova Raškovića, što je moguće jer su kameni blokovi mnogo bolje i lepše obrađeni nego što je uobičajeno. Dovratci su takođe lepo oblikovani i iznad svakih podrumskih vrata uklesane su godine gradnje kuće (1891, 1896, 1898). Ova pojava nije nepoznata u zapadnoj Srbiji, ali činjenica da svaka kuća i to samo u centru sela ima ove ploče je jedinstvena. Na podrumima se uočavaju prorezi koji su služili kao puškarnice. Podrumi su korišćeni kao dućani, mehane, pekare, a u jednoj je bila i kovačnica.

Gornji sprat kuće je od borovih brvana, a krov je na četiri vode sa pokrivkom koja je bila od kamenih ploča koje i sada stoje, a donošene su iz majdana Maće kod Ivanjice. Neki krovovi su bili pokriveni šindrom.

Kalipolje

Srbija je sve do 1876. godine bila vazalna zavisna kneževina i plaćala je Turskoj godišnji danak. Iste godine povela je borbu za nezavisnost. Taj rat u narodu nazvan je „Javorski rat“, jer su se najteže borbe vodile u našem kraju na planini Javor. Turskom vojskom komandovao je Omer-paša i Mehmed Ali-paša, dok je srpsku vojsku do pobede vodio major Mihajilo Ilić.

Bitka je otpočela u 11 časova 6. jula na Ivanjdan, na Kalipolju. Trajala je do 18 časova uveče. U trenutku kada srpska vojska prelazi u rasulo, čuveni javorski junak Mihajilo Ilić, uvodi red i vraća moral i kod vojske i kod starešina. Donosi smelu odluku da zaobilaznim manevrom preko Katića, Preseke, Čemernice i Štitkova, zađe Turcima za leđa i otuda ih napadne.

Njegov plan se upotpunosti ispunio. Čak do Jankova vrha je napravio taj zaobilazak i otuda ih napadne. U turskoj vojsci nastade panika, kakva se ne pamti u istoriji ratova. Bacili su opremu, oružje, odelo i panično bežali, ni sami ne znajući kuda beže. U jednom kratkom okršaju 24. avgusta, između Jankova i Vasilina vrha poginuo je hrabri Ilić u svojoj 31 godini života.

Srpske vojske na Javoru bilo je oko 35.000 sa 50 topova. Turska vojska je bila brojno veća i bolje naoružana. Imala je bolje puške, topove i bolju opremu. Srpska vojska je teško nastradala. Poginulo je oko 7.000 vojnika. I Turaka je izginulo i ranjeno skoro toliko. Izginuli srpski vojnici na Kalipolju prenešeni su na Javor i tu sahranjeni.

Gastronomija

Zlatarski sir

Zlatarski sir je jedan od najpoznatijih i najkvalitetnijih autohtonih mlečnih proizvoda u Srbiji. Pripada grupi belih mekih sireva, a po sadržaju mlečne masti svrstava se u grupu punomasnih sireva. Vekovima se spravlja na tradicionalan način u seoskim domaćinstvima podno Zlatara, u okolini Nove Varoši. Jedna od glavnih karakteristika zlatarskog sira je ta da se proizvodi od punomasnog kravljeg mleka.

Podneblje Zlatara, klimatski uslovi i sastav trava, među kojima se nalaze i brojne lekovite biljke, omogućili su da Zlatarski sir ima poseban ukus. Mleko potiče sa nadmorske visine od 800 do 1.500 metara. Vekovna tradicija u načinu proizvodnje doprinela je da njegova specifičnost bude veća. Tajna proizvodnje je u maloj količini proizvedenog mleka, podsiravanju odmah nakon muže krava, načinu dozrevanja i nadmorskoj visini na kojoj zri. Nije ga moguće industrijski proizvesti u kvalitetu koji ima tradicionalna proizvodnja.

Zlatarski sir se pravi tako što se u sveže pomuženo mleko doda maja, a nakon jednog sata kroz masu se prođe kašikom kako bi se surutka što bolje odvojila od sira. Onda se sačeka još jedan sat i sir se stavlja u gazu u kojoj opet stoji još jedan sat. Onda se, još uvek u gazi, sir stavlja pod drveni krug koji se pritisne kamenom i tako stoji 4 do 5 sati. Posle toga se seče na kriške, debljine do jednog centimetra, slaže u kante i redom soli. Sir se drži na toplom oko 40 do 45 dana dok ne sazri.

Zlatarski med

Proizvodnja meda u zlatarskom kraju ima dugu tradiciju. Med sa ovog područja je odličnog kvaliteta jer je proizveden u prirodnom ambijentu brdsko-planinskog područja koje je očuvano od industrijskog zagađenja.

Najviše se proizvodi livadski, šumski i bagremov med koji se sve više meša sa suvim voćem i orasima i iznosi na tržište u manjim pakovanjima.

Pored meda proizvode se i drugi pčelarski proizvodi (propolis, polenov prah, pčelinji mleč, vosak) koji u mešavini sa medom predstavljaju preparate na bazi meda koji imaju široku primenu u pospešivanju imunog sistema.

Heljda

Za heljdu se kaže da je kraljica planina. U zlatarskom kraju se tradicionalno gaji i koristi kao zdrava, lekovita ali i hlebna biljka. U poslednje vreme potražnja za njom je sve veća zbog njenih prehrambenih, ali i lekovitih svojstava, pa njen uzgoj predstavlja veliki potencijal. Heljda se skoro uvek svrstava u žitarice, iako je botanički gledano, ona zeljasto povrće. Osim za ishranu, heljda se koristi i u druge svrhe. Ljuspice heljde, koje predstavljaju zaštitni deo zrna heljde koje se ljuštenjem odvaja od jestivog dela, koriste se, u kombinaciji sa sušenim lekovitim biljem, za proizvodnju jastuka i dušeka kao punjenje za njih.

Heljda je zahvalna biljka jer uspeva na različitim zemljištima. Kratkog je vegetacionog perioda i brzog rasta. Sazreva za otprilike tri meseca od časa sejanja, pa je vrlo pogodna kao predusev, jer brzim rastom prigušuje korov. Heljda ima jednu vrlo zanimljivu osobinu koju nema nijedna druga žitarica. Na zeljastoj stabljici razvija se i do 2.000 mirisnih, belih, ružicastih i crvenih cvetova, složenih u grozdaste cvasti, vrlo bogate nektarom, pa ih rado posećuju pčele. Cvetovi se razvijaju neujednačeno tako da vreme cvetanja traje i do trideset dana.

Heljdopita Heljdopita je specijalitet zlatarskog kraja. Nijedno slavlje, ni manje ni veće, ne prođe bez ovog specijaliteta, koje se služi kao predjelo. Heljdopita se pravi od palačinaka filovanih sirom, kajmakom i jajima. Za filovanje se koristi zlatarski sir koji heljdopiti daje poseban ukus.

Heljdopita može biti i savršen doručak jer sadrži kvalitetne masnoće i ugljene hidrate koji se sporo razlažu i dugo nas drže sitim i punim energije.

Zavičajni muzej

Zavičajni muzej u Novoj Varoši otvoren je 2012. godine, kao odeljenje Narodnog muzeja Užice i ima veliki kulturni i obrazovni značaj za novovaroški kraj i Stari Vlah u celini. Nalazi se u zgradi turske kajmakamije koja je za period izgradnje bila veoma moderna građevina. Započeta je da se gradi krajem XIX veka, sredstvima sjeničkog okružnog načelstva, mutesarifluka, a završena je posle Hurijeta, mladoturske revolucije, 1909.

godine. Objekat je građen u preplitanju tradicionalnog islamskog i modernog evropskog arhitektonskog stila pa ostavlja utisak prijatne skladnosti, lepote i dominacije u odnosu na druge građevine u čaršiji onog vremena, a i danas. U njoj su tada bile smeštene mnoge turske ustanove, sresko nacelstvo, turski sud, turski sreski javni tužilac, poreska uprava...

Izloženi originalni muzejski predmeti, dokumenta, karte i fotografije spomenika ostataka rimskih, srednjovekovnih srpskih i kasnije turskih tvrđava, sakralnih spomenika kulture, građevina, ostataka starih puteva i tragova vojevanja, kao i brojnih memorijala, pokazuju da ovi krajevi imaju dugu i burnu prošlost i bogat kulturni razvoj. Muzejski materijal vremenski pokriva razdoblje od neolita do kraja XX veka. Pečat kneza Strojimira iz IX veka, sablja kneza Mihaila Raškovića iz XIV veka, kubure koje je Karađorđe poklonio Timotiju Borisavljeviću, vredne istorijske karte sa detaljima iz raznih perioda srpske države, krase Zavičajni muzej u Novoj Varoši.

Stalna muzejska postavka svedoči o duhu i lepoti čaršije, razvoju trgovine i zanatstva, privrede, školstva i kulture, o životu i delu vojvode Petra Bojovića i o značaju knezova Raškovića.

Dom kulture u Novoj Varoši

Dom kulture u Novoj Varoši je organizacija udruženog rada, nastala spajenjem Radničkog univerziteta i biblioteke, osnovan 1969. godine, a osnivač je Skupština opštine Nova Varoš. Odluka o izgradnji Doma doneta je 1965. godine. Projektanti Doma su arhitekte Saša Radojević i Oliver Minić iz Beograda.

Izgradnjom Doma kulture i nove reprezentativne pozornice stvoren je osnovni uslov za gostovanje ansambala. Kapacitet auditorija je 440 sedišta.